Umuneke: Urubuto ruto rufite imbaraga zidasanzwe

Mu mirima yo mu Rwanda no ku masoko, umuneke ni urubuto rusanzwe cyane, rucuruzwa rwambaye uruhu rw’umuhondo cyangwa rw’icyatsi. Ariko nubwo umuneke usa nk’udateye impagarara, ni kimwe mu biribwa bifite akamaro gakomeye ku buzima bw’abantu, by’umwihariko ku bana, abagore batwite, abakinnyi ndetse n’abakuze.

Umuneke ni urubuto rutunganye n’umubiri mu buryo bwinshi. Ku munsi umwe, umuntu ashobora kurya umuneke umwe gusa ariko akawukuramo intungamubiri zifasha umubiri gukomeza imbaraga, igogora n’imikorere y’ubwonko. Niyo mpamvu bavuga ko “umuneke ari nk’igitabo cy’akabanga k’ubuzima” — usa nk’utuje, ariko wuzuyemo imbaraga.

Kimwe mu by’ingenzi bituma umuneke ukundwa cyane ni uko urimo potasiyumu nyinshi, ikaba ifasha mu kugenzura umuvuduko w’amaraso no kurinda indwara z’umutima. Ku bantu bakunda gukora siporo cyangwa akazi k’imbaraga, kurya umuneke mbere cyangwa nyuma y’akazi bituma imikaya ikomeza kandi bikarinda umuntu kuribwa amagufa.

Ikindi kintu gitangaje ni uko umuneke urinda stress. Umuneke urimo intungamubiri yitwa tryptophan ihinduka mu mubiri ikavamo serotonin — intungamubiri ifasha umuntu kumva yishimye no kuruhuka mu mutwe. Ni nayo mpamvu abantu benshi bakunda kuwurya mu gitondo cyangwa mu masaha y’ijoro kugira ngo basinzire neza.

Ku bana bato, umuneke ni isoko y’intungamubiri zifasha mu mikurire. Uretse kuba woroshye ku gifu, urimo imyunyungugu n’ibinyabutabire bifasha amagufwa gukomera, ndetse n’ibinure byiza bifasha ubwonko gukura neza. Abagore batwite bawufata nk’igice cy’ifunguro ryabo rya buri munsi kuko ufasha mu gukomeza amaraso, kongera ibyishimo ndetse no kurinda kubura appetite.

Muri gahunda nyinshi za Leta n’imiryango ifasha abatishoboye, umuneke ni kimwe mu bihabwa abana bafite imirire mibi. Ibi bishingira ku bushakashatsi bwagaragaje ko umwana urya umuneke buri munsi, agira iterambere ryihuse ku gipimo cy’umubiri n’imikorere y’ubwonko.

Ikindi gituma umuneke ari ingenzi ni uko ushobora kuwugira mo byinshi. Nko mu Rwanda, abantu barawuteka mu ifu bakawukoramo impungure, abandi bagashyira mu mata bagakora smoothie, cyangwa bakawurya uko umeze. Mu minsi mikuru cyangwa mu gihe cyo kwakira abashyitsi, umuneke uba ari ku meza y’ingenzi.

Ntitwakwirengagiza n’akamaro k’umuneke mu rwego rwa gakondo. Abantu benshi bawukoresha nk’igikoresho cyo kuvura impatwe, kurwanya kuribwa mu nda, ndetse hari n’abakoresha ibishishwa byawo mu gukora ibirungo cyangwa amavuta y’uruhu.

Mu by’ukuri, umuneke ni urubuto rudatenguha. Urumuri, ruryoshye, rwujuje intungamubiri, rucyeye mu isoko, ariko runakomeye nk’inkingi y’ubuzima. Iyo ubayeho ubyubaha, si urubuto rw’abana gusa, ahubwo ni umugisha ujyana n’ubuzima bwawe bwa buri munsi.